اینجا بود که با خودم فکر کردم شاید همه‌ی عمر زیبا نزیسته‌ام. شاید جیب‌هام را از قلوه‌سنگ‌هایی انباشته‌ام که مرا راحت‌تر به زیر آب فروببرند. اما بر گردن این دنیا و شهری که در آن نفس کشید‌ه‌ام حق دارم. حقی بزرگ. حق دارم که زیبا بمیرم. جایی دور از هیاهو. جایی زیر سایه‌ی درخت‌های صنوبر و سرو. جایی میان سکوتِ خاک و خاطره، و در محاصره‌ی علف‌های خودرو.

آن روز که قطار نام‌ها بی‌وقفه از کنار گوش‌هامان می‌گذشت چند نامی را به خاطر سپردم. وارتو و آرتو تریان، شاهین سرکیسیان، آوانس اوگانسیان ، مارکار قرابگیان، نیکلای مارکوف، ولادیسلاو هورودتسکی و دیگران. به نام و سنگ وارطان سالاخیان که برخوردم، گرد آفتاب به‌آرامی روی مزارش پاشید، کم‌جان ولی نوری بود بر نام او. گفتند زخم خورد، شکنجه شد، در چشم‌های دژخیم خود چشم دوخت و سپس «گل داد و مژده داد: ’زمستان شکست‘ و رفت»². چه زیبا مرده‌ای وارطان. کنار قبر وارطان بیشتر ایستادم.

به آزادگان هم‌کیش و هم‌زبان خودم فکر می‌کنم. هر کجای جهان که باشند جانشان چقدر غریب است. و این غریبانگی باری است به سنگینی ِمرگ.

آدم‌های دیگری هم بودند، مردمی که بی‌مهری تاریخ نام و نشان آن‌ها را زدوده بود، اما قصه‌هاشان نمرده بود. عاشق و معشوقی که در گیر و دار مخالفت خانواده‌ها با ازدواجشان خودکشی کردند و حالا کنار یکدیگر در یک مزار آرمیده بودند. انگار که شور جوانی‌ات را با آرامشی ابدی تاخت بزنی. همان اندازه که از عشق طلب داشتی برداری و تمام. عروس جوانی که درست شب عروسی خود می‌میرد و تا سالیان سال شوهر ناکام به دیدار معشوق می‌آید و گل نثار مزارشان می‌کند. عکس او نیز بر آن مزار نقش بسته بود. شراره کنار قبر این‌پا و آن‌پا کرد و ایستاد. من کمی دورتر به شراره و قبر خیره شدم. صورت معصوم و زیبای هردوشان هیچ‌وقت از خاطرم نمی‌رود. یا در دخمه‌ای بیست‌وشش معدنچی ایتالیایی که به رسم معدنچیان ایستاده دفن شده بودند. و تو در تاریک‌روشن دخمه که پا می‌گذاشتی‌، به ضیافت مردگان ایستاده می‌رفتی. عجب تاریکی دل‌انگیزی بود!

تجربه‌ی زیسته‌ام در این فضا هرچه بود مختص مردگان نبود. به یاد آوردم روزگاری همین آدم‌ها در گوشه‌وکنار شهر من راه می‌رفتند، کار می‌کردند و حرف می‌زدند. چه دست‌ها که به دست معشوق ندادند و چه بوسه‌ها...

راستی آخرین بوسه را کدام‌یک از شما در کدام خیابان شهرِ من به صورت معشوق خود زده‌اید؟ به یاد آوردم که روزگاری از سرزمین خود به سرزمین من پناه آورده‌اند. و مردم من با آن‌ها مردمی دیگر شده‌اند. چه رنج‌ها و غصه‌ها و چه شادی‌ها و خنده‌ها که میان ما قسمت نشد. به‌راستی که در روزگار مدرن بخش مهمی از پیشرفت هنر، معماری و صنعت را مدیون آمیختگی فرهنگ خودمان با آن‌ها هستیم. امروز حافظه‌ی شهری و اجتماعی‌مان از این خفتگان ابدی تا کجا باخبر است؟ چقدر آن‌ها را می‌شناسیم و چقدر این آشنایی برامان مهم است؟ آن روز در فضایی قدم زدم که زمان و زبان مخصوص به خودش را داشت. مکانی که هستی آن برگرفته از مردگانش نبود. هستی آن مکان یادبودی بود برای روزهای خوش گذشته. برای زمانی که سپری می‌شود و باز نمی‌گردد. آن روز مزار دو سرباز ارمنی را دیدم که پیش از انقلاب در جنگ ظفار جان خود را از دست داده بودند و خوب می‌دانستم که در جنگ هشت‌ساله از این اجتماع بسیاری دیگر برای این خاک که منزلگاه ابدی‌شان شد جان دادند. هرچه تفاوت‌ها بیشتر باشد، هرچه زبان‌ها و فرهنگ‌های متفاوت در همزیستی‌ای مسالمت‌آمیز کنار هم زندگی کنند، مردن نه‌تنها زیباتر که راحت‌تر می‌شود.

آن روز نخستین بار بود که واژه‌ی آرامستان را می‌شنیدم. این کلمه با تمام هجاهاش بر وجود آن مکان منطبق بود. اینجا قبرستان نبود، مسیر کوچکی بود به آرامش. از آن گوشه‌های دنجی بود که خستگی را از استخوان پایِ پرسه‌زن بیرون می‌کند. اینجا به‌درستی و به تمام معنی آرامستان بود.

به درِ آهنی و بزرگ آرامستان رسیدیم. به نقطه‌ی آغاز سفرمان. شراره درآمد که «دیدیمن تو را بهتر از خودت می‌شناسم؟ خوشت آمد! فقط خواستی صبح جمعه اعصاب من را خرد کنی!»

بعد از آن، به هر جاده‌ای که پا گذاشته‌ام، در هر شهر یا روستایی که بوده‌ام، چشم گردانده‌‌ام تا قبرستانش را ببینم. هر بار بازیگوشانه به دنبال قبرستانی می‌گردم که شبیه آرامستان باشد. سکوت باشد و ابر. آفتاب و درختی و آبی. در گوشه‌ای می‌نشینم و چندساعتی با مرگ خلوت می‌کنم. یادم می‌آید شب خواستگاری‌ام، وقتی همه‌چیز به خوبی و خوشی تمام شده بود، از ما پرسیدند که فردا کجا هستید. من و شراره جواب دادیم که قرار است برویم آرامستان یهودی‌ها. فکر کردند شوخی می‌کنیم. و من این‌ بار قرار نبود صبح جمعه اعصابش رو خرد کنم.