زیبایی‌شناسی باغ‌های فرانسوی و انگلیسی چنان با فرهنگ هرکدام تنیده است که اگر ردپای این دو ملت را در مناطق استعماری‌شان دنبال کنیم، متوجه می‌شویم که به سبک باغ‌هایشان در آنجا دست به ساخت‌وساز زده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. به‌عنوان مثال در هندوستان، بناهای انگلیسی‌ که در گوشه‌وکنار تاریخ هندویی‌ـ‌اسلامی آن کشور ساخته ‌شد، بناهای کاربردی‌ای برای بهینه‌سازی فعالیت‌های استعماری بودند، بی‌آن‌که در محیط فرهنگی آن تأثیر بسزایی داشته باشد و یا تغییری در روند تاریخ آن ایجاد نماید. اما در مناطق تحت استعمار فرانسوی‌ها با ساخت‌وسازهای گسترده‌تری مواجهیم که شکل و شمایلی متفاوت به آن شهرها داده و آثار و بناهای پیش از خود را بازسازی کرده است.

در این مدت کوتاهی که مدخل باغ در مباحثات محققان ایرانی و غربی گشوده شده، دو نحله‌ی تحلیلی به وجود آمده که یکی بر ارزش‌های چهارتایی در باغ تأکید دارد و دیگری بر ارزش‌های سه‌تایی که به نظر می‌رسد مورد دوم با بنیاد‌های اسطوره‌ای ایرانیان هم‌خوان‌تر است.

ـ در روش گروه نخست، باغ ایرانی یک چهارگوشه است با چهار مشخصه: دیوار، درخت، جوی و خانه که هرکدام‌ به عنصری و نشانه‌ای اشارت دارد. آن‌ها همان‌طور که چهار عنصر طبیعت و چهار ماده‌ی حیات‌ هستند به چهار سوی جهان، و چهار طبقه‌ی اجتماعی در ایران باستان هم دلالت می‌کنند.

ـ اما گروه دوم، باغ را بازتابی از یک بینش می‌داند با ساختاری بر اساس آموزه‌ای که بنیادش در اساطیر ایرانی است. ازآن‌جایی‌که باغ ایرانی ساختاری تک‌محوری دارد، مدام ما را از یک نقطه، در راست‌ترین مسیر، به نقطه‌ای دیگر در باغ منتقل می‌کند. گویی حرکتی است که از ظلمات در بیرون باغ آغاز می‌شود و در دل باغ به‌سوی کوشک که مظهر روشنایی، هدایت و مقصد غایی در اندیشه‌ی مزدایی است پیش می‌رود. «راه در جهان یکی است، و آن راه راستی است.»

به گمان نگارنده، باغ ایرانی قدمت بسیاری دارد و کورش کبیر ابداع‌کننده‌ی این معماری نبوده، بلکه احیاکننده‌ی سنتی بر اساس باوری قدیمی در نزد ایرانیان بوده است و شاید فقط به آن حالتی رسمی بخشیده تا سرآغاز سلطنتی نوین در فلات ایران باشد. این گونه‌ی باغ‌سازی محصول جغرافیای خاص ایران بوده و ازآن‌جاکه باغی است متکی بر قنات‌ها، بی‌شک پدیده‌ای مختص به این ناحیه از جهان بوده و اگر باوجوداینکه چند صد سال در معماری ایرانی فراموش می‌شود، و دوباره بدون کمترین خللی از زیر خاک سرک می‌کشد، بدین خاطر است که نسیم باغ ایرانی همیشه در دیگر عرصه‌های هنر ایران می‌وزیده و به حیات خود ادامه داده است. در واقع ساختار و اندیشه‌ی باغ در فرش، طرح، نگارگری و ادبیات پارسی همیشه حاضر بوده است.

در زبان، چنان فرهنگ لغاتی به دور باغ تنیده که گویی بارِ تمام بهشت‌های جهان را تا امروز بر دوش کشیده است. واژه‌ی «پردیس» که ریشه در پهلوی دارد، به معنای زمین محصوری است که همگان به آن راه ندارند، مگر پاکان، و از همان ابتدا دلالت بر بهشت داشته است.

یونانیان نیز بهشت‌ را «پارادئیسوس» می‌نامیدند و رومی‌ها همین واژه را پاس داشتند و حتی امروزه واژه‌ی «پرادایس» با تلفظ‌های دیگرش را در سرتاسر اروپا به کار می‌برند. همچنین در کتب‌ مقدس، هم سرزمین موعود تورات به نام «پردیس» است و هم بهشتِ قرآن با چهار جوی شیر، عسل، شراب و آب، «فردوس» نامیده می‌شود.

واژه‌ی «باغ» هم مجادلات بسیاری را پی انداخته و دسته‌ای آن را عربی می‌دانند و دسته‌ی دیگر آن را ترکی، اما بسیاری باور دارند که کلمه‌ی باغ از پهلوی آمده و به معنای جداکردن و بخش‌کردن است و حتی دلالت بر مساوات و عدالت دارد. این ویژگی‌ها به شکل قابل‌توجهی با توصیف الهه‌ای پیشازرتشتی همانندی دارد و بیراه نیست که آن را برگرفته از نام خدایی مزدایی بدانیم که خود باب دیگری در بحث خواهد گشود که این‌جا مجالش نیست.

باغ ایرانی در سایه‌ی تفکر بزرگی به وجود آمده که فقط در خود باغ نمی‌گنجد. در ادبیات نه‌تنها بهترین پس‌زمینه برای داستان‌های حماسی و بهترین فرصت برای مباحثه و مشاعره و معاشقه، که والاترین تمثیل بوده و استعارات بسیاری را از محیط خودش به ادب فارسی بخشیده است. تمثیل گل‌وبلبل چکیده‌ای از تمام تفکر باغ در نزد ایرانیان بوده. گل مظهرِ خود باغ، همان یادگار بهشت، همان معشوق غایی است و بلبل انسانی است که هم سرمست عطر گل است و هم بی‌تاب برای وصلت با آن. این تمثیل ادبی در طول تاریخ ادبیات تفسیرهای بسیاری به خود دیده است و در زیر دستان شاعران، معانی گوناگونی از آن متبادر شده و چنان وسعتی گرفته که در نگارگری راه باز می‌کند و در زمان قاجاریان مکتبی می‌شود در نقاشی ایرانی.

حضور باغ در نگارگری ایرانی فقط یک پس‌زمینه‌ی صرف نیست، بلکه زیبایی‌شناسی خود را به آن تزریق می‌کند. گویی بهترین زاویه برای دیدن و بازنمایی باغ از بالا به آن است؛ دقیقاً از همان‌ جایی که منعکس شده. همه‌ی عناصری که در بازنماییِ باغ به چشم می‌آید در ارزشی واحد کنار هم قرار گرفته‌اند و چیزی به‌عنوان پرسپکتیو وجود ندارد. درحالی‌که دورنمای باغ غربی با مسیر درختان و منظره‌های فراخ، بر عمق دید تأکید دارد. ازاین‌روست که هم منظره‌گرایی در نقاشی اروپایی ظهور می‌کند و هم دانش مناظر و مرایا به وجود می‌آید تا بیشترین هماهنگی و واقع‌نمایی با دید آدمی را ایجاد کند.

از نگاهی دیگر، اگر از باب انفصال و اتصال به معماری باغ بنگریم، در باغ ایرانی مدام در حال جدا شدن هستیم؛ با دیوارها از بیرون جدا می‌شویم، با درختان همیشه‌سبز و سایه‌افکنش از آسمان و خط افق محروم می‌شویم، حتی خود قصر خودنمایی چندانی ندارد و آب و سایه و گردش هوای خوشش آدمی را به درنگ‌کردن و نشستن وا می‌دارد، و او را به اتصال با خویشتن خویش دعوت می‌کند. به‌خاطر همین، نظر در باغ ایرانی یک نگاه درون‌گرایانه است؛ یک نگاه ذهنی یا سوبژکتیو، با بیانی تمثیلی و استعاره‌ای. درحالی‌که در شکل غربی‌اش با نقطه‌نظری برون‌گرایانه مواجهیم، یک نگاه عینیت‌گرا و ابژکتیو که زمینه‌ساز سبک‌های هنری طبیعت‌گرایانه و واقعیت‌مدار در هنر غربی می‌شود. در این قیاس، همان تمثیل مشهور ادبی تداعی می‌شود که چینی‌ها نیمه‌ی طاق قصر پادشاه را به بهترین نقش‌ها آراستند و رومی‌های رقیب در پشت پرده، سوی دیگر طاق را چنان صیقل دادند تا پس از پرده‌گشایی، تصویری درخشان‌تر از نقش چینی‌ها را بازتاب دهد.

به قول استاد شفیعی کدکنی که بارها از مراکز و شبکه‌های فرهنگی در ایران‌زمین یاد کرده‌اند، می‌توان این‌طور انگاشت که باغ «یک شبکه یا مرکز جاذبه است که می‌تواند تا بی‌نهایت گسترش یابد و هر مجذوب (قابل‌جذبی) را از مراکز دیگر به‌سوی خودش جذب کند و یا مجذوب‌شده‌های خود را از دست دهد و عملاً به شبکه‌ها و مراکز دیگر بسپارد.»، اما باغ ایرانی به‌جز چنین خصلت بخشنده‌ای که با مراکز دیگر دارد، به‌عنوان یک هسته و میدانی است که ریشه در همه‌ی ابعاد فرهنگی دوانده و تأثیرش در فرش ایرانی از همه بارزتر است.

«طرح باغ» سایه به همه‌ی دیگر طرح‌ها انداخته و در هر خانه‌ی ایرانی یکی با چنین نقشی یافت می‌شود. در قدیمی‌ترین فرش بازمانده‌ی تاریخ هم که از زمانه‌ی هخامنشیان به دست ما رسیده، به شکل اعجاب‌انگیزی با همان بخش‌بندی‌های چهارتایی و قابی محصور مواجهیم که نظم باغ ایرانی را تداعی می‌کند. فرش ایرانی همچون قالی سلیمان است که می‌توانیم سوار بر آن در سفری رؤیایی به بهشت موعود برویم و یا به یادش در هر لحظه آماده و کوشا باشیم و مکان خانه را مقدس بینگاریم.

در پایان به خاطره‌ای کوتاه بسنده می‌کنم که برای خودم طنینی از حضور زنده و پویای اندیشه‌ی باغ در زندگی هر ایرانی دارد:

برای دوستی فرنگی که در تهران مهمانم بود از نقش باغ در قالی زیر پایش می‌گفتم، و چکیده‌ای را از هرآن‌چه در این‌جا ذکر شده، که چطور دیوارِ باغ دورتادور فرش را قاب گرفته است و چطور دو نهر آب در میانه‌ی قالی حوضچه‌ای ساخته‌اند و چهار سوی آن را به نقوش طبیعی آراسته‌اند. دوستم پرسید: «پس کجاست این کوشک که مهم‌ترین رکن در نظام باغ به‌شمار می‌رود؟»

بی‌آن‌که تابه‌حال به این نکته فکر کرده‌ باشم، بی‌درنگ پاسخ دادم: «فرش هم‌اکنون در داخل کوشک پهن است.»