«خوابیدگان شریکان و همکاران‌اند در آنچه در جهان روی می‌دهد.»

هراکلیتوس

چند روزی می‌شود که در شبکه‌های اجتماعی عکس تشییع‌جنازه‌ی زنی دست‌به‌دست می‌شود. یک نویسنده‌ی زن ایرانی مرده است. برخلاف روال همیشگی زنان تابوت را روی دوش خود حمل می‌کنند، این بار زنان حامل مرگ‌اند، صبور، آرام و غمگین تابوت زن مرده را بدرقه می‌کنند. همه دارند درباره‌ی او حرف می‌زنند و به‌ رسم همیشگی تلاش می‌کنند خود را یک‌جوری به او بچسبانند، به هر ضرب‌و‌زوری عکسی، دست‌نوشته‌ای و یادبودی از او پیدا کرده‌اند و مرثیه‌خوانی می‌کنند. گمانه‌زنی‌ها درباره‌ی مرگ نویسنده‌ی زن بسیار است؛ می‌گویند کَلک خودش را کنده، من اما فکر می‌کنم زن رنج نوشتن و تنهایی را تاب نیاورده و خودش را خلاص کرده. بعد فکر می‌کنم چه فرقی می‌کند، مهم این است که او حالا مرده و نیست. به‌ قول مسکوب:

«مرگی که مثل آفتاب بالای سرمان ایستاده و با چشم‌هایی گرسنه و همیشه‌بیدار نگاهمان می‌کند یکی را هدف می‌گیرد و بر او می‌تابد و ذوب می‌کند و کنارمان خالی می‌شود، مرگی که مثل زمین زیر پایمان دراز کشیده و یک وقت دهن باز می‌کند.»

یادم است زن چند وقت پیش در شبکه‌های اجتماعی برای یک دستیار آگهی داده بود، تبلیغ کلاس‌هایش را هم برایم فرستاده بود. من چه کرده بودم؟ درست یادم نیست. با این‌ حال، هنوز صفحه‌ی شبکه‌ی اجتماعی‌اش را دنبال می‌کنم، دارم آدمی را دنبال می‌کنم که دیگر نیست. بچه که بودم هم به مرگ فکر می‌کردم، به اینکه اگر یک روزی پدر و مادرم نباشند چه می‌شود؟ اگر دوستانم را دیگر نبینم چه؟‌ اگر آنها بمیرند؟ بدبختانه تصوری از مرگ نداشتم و هرچه بود سیاهی مطلق بود. من نمی‌دانستم بعد از آن چه خبر است؟ همیشه می‌خواستم پس ‌از آن را بدانم و تا جایی که ذهنم یاری می‌کرد هیچ‌چیز نبود. تا مدت‌ها همین سیاهی بود، اصلاً همین سیاهی مرا برد به سمت فلسفه. مادرم هیچ‌وقت راضی نبود. می‌گفت من به درد فلسفه نمی‌خورم. درست می‌گفت فلسفه نه‌تنها مسئله‌ی سیاهی را برایم حل نکرد، بلکه روز‌به‌روز به پرسش‌های ذهنی‌ام اضافه کرد. حالا نه‌تنها با مرگ مسئله داشتم، بلکه با جهان پس‌ا ز مرگ، با نبودن، رنج و درد دیگری، با بازماندگی پس ‌از مرگ، با کنش ‌‌و‌ واکنش داشتن به مرگ به‌خصوص مرگ دیگری و غم و سوگ و در نهایت یادآوری مشکل داشتم. جهان برای من یک مسئله‌ی اساسی داشت و آن مسئله‌ی رنج بود. بی‌ آنکه بخواهم در وادی بی‌انتهایی افتاده بودم که هر روز مرا به کام خود می‌کشید. شبیه باتلاقی که نمی‌توان از آن خلاصی داشت و با هر تلاش بیشتر تا انتها در آن فرومی‌روی. با این حال، جنس این غم برای من نه مسئله‌ا‌ی فردی، بلکه کم‌کم تبدیل به مسئله‌‌ای عمومی شده بود. می‌خواستم از همان‌جایی شروع کنم که ارسطو شروع کرده بود. هایدگر ادامه داد و بعد مسئله‌ی شری که همواره حل‌نشده باقی ماند. درک این مسئله برای من احساساتی شبیه به بارت را به همراه می‌آورد. آنجایی که نوشته بود:

«من عمیقاً مأیوس‌م و سعی دارم دیگران را گمراه کنم تا فضای اطرافم را تیره ‌و ‌تار نکنم، اما هراز‌گاهی دیگر قادر به این کار نیستم و فرومی‌ریزم.»

با وجود این‌، من مأیوس نشدم و از جست‌‌جوی آن درنماندم.

غم و رنج سنگین است. برای من درست شبیه پیرمردی خمیده با ریش‌ و موهای بلند نقره‌ای است که ژاکتی کهنه و پاره به تن دارد، پیرمردی که هر روز مسیری را برای آوردن آب به خانه‌اش طی می‌کند. او دو کوزه را با طناب به دو سر چوبی بلند وصل کرده و چوب را روی شانه‌هایش حمل می‌کند. صبح‌های زود وقتی مسیر را طی می‌کند چوبش سبک‌تر است و پیرمرد سرحال‌تر، نزدیکی‌های ظهر که با کوزه‌های پر برمی‌گردد خمیده‌تر است و مسیر را آهسته‌تر طی می‌کند. سنگینی غم از جنس خمیدگی شانه‌های پیرمرد ژنده‌پوش است. شادی رهاست و شبیه بادبادکی در دست کودکی که می‌خندد و می‌دود در دم رها می‌شود؛ غم ماندگاری دارد، می‌ماند و شبیه خم شانه‌های پیرمرد ته‌نشین می‌شود، رسوب می‌کند و درست آنجایی که فکرش را نمی‌کنی می‌جوشد و می‌آید بالا و سرریز می‌شود. شادی سبک است، در سطح می‌ماند، به پیش نمی‌رود، گاهی روبه‌هوا و هر آنچه سبک است در فضا معلق می‌ماند. شادی معلق است، سربه‌هوا، شبیه دخترکی تازه‌بالغ‌شده، به هر سو سر می‌کشد. غم یکجا‌نشین است، جا می‌گیرد، قرار دارد. شادی متغیر است، سیلان دارد اما غم ایستاست. پابرجاست و با هر یادآوری، با هر سوگواری شبیه لایه‌های فسیلی ضخیم می‌شود و رسوب می‌کند.

اما به‌راستی سوگ چیست؟ و ما چگونه آن را تجربه می‌کنیم؟ هایدگر معتقد است انسان همواره رو به سوی مرگ دارد. مرگ حول ما می‌چرخد و از آن گریزی نیست. ما همواره رودرروی مرگیم و این مواجهه ما را با خودمان روبه‌رو می‌کند. در حقیقت، رودررویی با مرگ همان چیزی است که قرار است به زندگی ما معنا ببخشد. اما ما چگونه این معنا را در مواجهه با مرگ تفسیر می‌کنیم؟ به‌ تعبیر هایدگر، زمانی که انسان این هستی معطوف به مرگ را درک کند، زیستنی اصیل می‌یابد. یعنی زمانی که انسان درست در کنار مرگ قدم می‌زند، در جهان بودن را درمی‌یابد و از وجهی اگزیستانسیال با هستی، جهان و زندگی مواجه می‌شود. در حقیقت، در این معنا این انسان است که زندگی خود را به میل و اراده‌ی خویش تعیین می‌کند؛ آن هم آگاهانه و وجود اصیل، دازاین اصیل، یعنی زندگی اصیل را رقم می‌زند.

از سویی دیگر، این باور مرز باریکی با پوچی و بیهودگی دارد. گاهی این اندازه مرگ‌باوری ممکن است انسان را به ورطه‌ی نیستی و نیست‌انگاری و نیهیلیسم بیندازد. شبیه راه رفتن روی طنابی باریک در یک دره‌ی عمیق، حقیقتاً قمار بزرگی است اما چگونه می‌توان روی این طناب باریک تاب آورد و خود را به زیستنی اصیل نزدیک کرد. در این رویکرد، سوگ نه‌تنها ما را با مرگ و نبود دیگری بلکه با امکان مرگ خودمان مواجه می‌کند. یعنی درست لحظه‌ای که دیگری می‌میرد و ما با نوعی نیستی مواجهیم، درست در همان لحظه به نبودن و نیستی خودمان می‌اندیشیم. مرگ دیگری چراغ امکان نبودن ما را روشن می‌کند. چراغی که تنها در صورت سوگ روشن می‌شود. به‌زعم دریدا ما در این نیستی، در مرگ، در نبود دیگری و در سوگ با غیرقابل جایگزین بودن دیگری مواجه می‌شویم. مفهومی که ممکن است خیلی از ما به‌‌نوعی آن را تجربه کرده باشیم، اویی که نیست جایگزین نمی‌شود و برای درک نیستی او کاری از دستمان برنمی‌آید و سوگوار می‌شویم.