-…

- چرا مردم عکس نگه می‌دارند؟

- چرا، خدا می‌داند! چرا مردم اشیا را نگه می‌دارند، خرده‌ریز و آت‌وآشغال‌هایی که به‌ هیچ‌ دردی نمی‌خورند!

- چه می‌دانم، نگه می‌دارند دیگر!¹

اشاره:

به یُمنِ گیفت‌شاپ‌های مسحورکنندای که اخیراً به محیطِ اکثرِ کتابفروشی‌ها پیوست شده است و دست‌کم این‌طور گمان ‌می‌رود که از کتاب‌ها فروش بهتری داشته باشند. طوری شده است که حواسِ جماعت کتابخوان را هم بدجوری به خود پرت می‌کنند، جوری که فراموششان می‌شود اصلاً به چه منظوری و در جستجویِ کدام کتاب پا به کتابفروشی محبوبشان گذاشته‌ بوده‌اند. پنداری، خرگوشِ آلیس را دنبال می‌کنند و در جستجوی هیچ به‌یکباره به گودالِ ژرفی می‌افتند. تا به خودشان بیایند، متوجه می‌شوند که هنوز اندکی نگذشته تمام جیبشان را صرف خریدن تعدادی خِنزروپِنزرِ به‌دردنخورِ بی‌مصرف کرده‌اند. این‌گونه بود که من هم به شکارِ چنین شکارچیِ کمین‌گری در‌آمدم، اگرچه این بار به منظوری سودمند!

پیشینه:

در تاریخ آمده است که نخستین کارت‌پُستالِ روزِ عشق (ولنتاین) را ناصرالدین‌شاهِ قاجار از فرنگ به سوگلی‌ محبوبش، انیس‌الدوله، فرستاده است.

شاه قاجار در پشتِ کارت به محبوبش نوشته بود: «خاطرمان به شما سخت مشغول است.»

اما چرا کارت‌پُستال‌؟ کارت‌پُستال‌ها با خود چه داشتند که تا این اندازه نوستالژیک و غریب بودند؟ دربردارنده‌ی چه پیامی بودند که ردوبدل‌کردنشان هرگز کهنه نمی‌شد، تا جایی‌ که کارت‌هایی با تصاویرِ بی‌ربط و بعضاً نازیبا هم به‌ دلیل آنکه عنوانِ کارت‌پُستال را یدک می‌‌کشیدند، در جای خود، ارزشمند و مقبول واقع می‌شدند؟

اینکه اولین کارت‌پُستال موجود در ایران سوغاتِ ازفرنگ‌آمده‌ی ناصرالدین‌شاه یا مظفرالدین‌شاهِ قاجار بوده است خالی‌ از شبهه نیست. هرچند نامحتمل می‌دانم که ناصرالدین‌شاه، با آن عطشِ وافرش به دنیای هنر و عکاسی، لاقید مانده باشد و نام خود را در تاریخ در این یک مورد از قلم بیندازد.

امّا گفته می‌شود، پس از سفر دوم مظفرالدین‌شاه به پاریس و آشنایی وی با کارت‌پُستال‌های مصور، به دستور او بوده که استفاده از کارت‌پُستال در ایران رایج شد. او مجموعه‌ی بی‌نظیری کارت‌پُستال را با خود به ایران آورد که اکنون در کاخ گلستان نگهداری‌‌ می‌شوند.

پس از رواج استفاده از کارت‌پُستال، بعید می‌دانم کسی باشد که در طول حیات خود کارتی نفرستاده یا دریافت نکرده باشد! همگی حداقل یک‌ بار در زندگی آن را تجربه کرده‌ایم.

خاطرم هست، نوروزبه‌نوروز، هنگامی که مادرم خانه‌تکانی را آغاز می‌کرد، خواهرم و من، تحتِ‌تأثیرِ نیرویی ناخواسته همگام و همپایِ او، به جانِ دارایی‌ها و تیروتخته‌ی اتاقمان می‌افتادیم. ریخت‌وپاشمان، برحسبِ معمول، از گنجه‌ی لباس‌ها ‌شروع می‌شد و لباس‌کهنه‌ها و لباس‌های بلااستفاده را دور می‌ریختیم تا برسیم به کشوهای پاتختی، آنجا که مَسکنِ اشیای محرمانه‌تر و دفتر‌های قفل‌دار بود. روال اینها نیز همان بود: دور ریختن. پس، چیز‌هایی که در این‌ یک‌ ساله چشممان بهشان نخورده بود، یعنی مِن‌بعد هم هرگز به کارمان نخواهند آمد. از معدود چیزهایی که از این خانه‌تکانی‌ها در امان بودند —تا جایی‌ که همواره سرشان منازعه هم داشتیم— همین کارت‌پُستال‌ها بودند. بعضی از این غنیمت‌ها مستقیماً به ما بچه‌ها نوشته نشده بودند، بلکه کارت‌تبریک‌هایی بودند از خاله‌ها و عموها و دوستان و همکارانِ دورونزدیک مامان و بابا که ما بچه‌ها با چانه‌زنی صاحبشان می‌شدیم. کارت‌پُستال‌ها اشیای ارزشمندی بودند که جایشان روی میز توالت، پاتختی و میزِ تلویزیون خالی بود. گرچه اکثرِ کارت‌‌پُستال‌ها این قابلیت را داشتند‌ که روی دو پای خود بایستند و به‌عنوان شیئی تزیینی جلوه‌گری کنند. هرچند امروزه تعدادی از آنها با آهن‌ربا به در یخچال‌‌‌‌ چسبانده می‌شوند یا برای منظوری کاربردی‌تر به‌عنوان نشانگر کتاب استفاده می‌شوند.

این کارت‌های مقوایی برایم مصداقِ یک دنیای افسونگرِ دور از دسترس بودند. گویی کارت‌دعوتی باشند از دنیای دیزنی یا فراخوانِ ورود به هاگوارتز! و همچنان همان حس‌ها با من هستند...

بعد‌تر، در نه‌سالگی اولین کارت‌پُستالِ خودم را دریافت‌ کردم. هیچ‌چیز از هیجانِ و مسرتِ آن روز کم نمی‌کند. تصویرِ رویِ کارت خرگوشِ صورتی‌رنگی بود که با سبدی گُل در ‌دست سعی داشت شمع‌های یک کیک تولد را فوت کند و داخلِ کارت نوشته بودند: «تولدت مبارک، ان‌شاءاللّه صدوبیست‌ساله شوی. از طرفِ مریم، مونا، مهدی، و ملیحه.» این کارت را خاله‌ی کوچکم، از آن‌ سوی دنیا، برایم فرستاده بود. آن روز با آن کارت حسابی به خواهرم فخر فروختم و تا مدت‌ها آن را لای دفتروکتاب‌هایم به مدرسه بُردم و داخلش را با کلی برچسب پرکردم.

همچنان آن کارت را دارم و تقریباً به‌رسمِ هرساله، یک‌ بار موقع خانه‌تکانی از لای پوشه‌ی امنی درش می‌آورم، دوباره و چندباره مرورش می‌کنم، و سر جای همیشگی‌اش می‌گذارم. اگرچه رفته‌رفته خرگوشِ صورتی زرد و چرک‌مُرده شده و لبه‌های کارت از بین رفته، اما برایم همان شادابی و حُسن و جمالِ قبل را دارد. سپس‌تر، کلکسیونی هم از این کارت‌پُستال‌ها جمع‌آوری کردم که همه‌اش نشئت‌گرفته از مواجهه‌ام با همین گنجِ صورتی بود!

این اواخر، مجموعه‌ای از کارت‌پُستال‌ها با تصاویری از نقاشی‌های دومیه،² فریدا، ونگوگ، رنه گرُیو،³ ادوارد پوتاسْت⁴ و یک کارت هم با تصویرِ وزشِ ناگهانی باد⁵ اثرِ جف وال⁶ به دستم رسید. آنها را لا‌به‌لای برگ‌های کتابِ دوستی دیدم که لابُد‌ به‌ اندازه‌ی من به منزلتِ این ثروت‌های کاغذی واقف بود‌، امّا وقتی ازش خواسته بودم که بادبزن⁷ گرُیو را به یادگار به من بسپارد، خودش را به آن راه زد و از گنجینه‌اش در برابر این زیادروی خودخواهانه حفاظت کرد. هرچند آن روز از آن دیدار دست‌خالی برگشته و غنیمتی به چنگ نیاورده بودم، ولی بعدتر به مناسبتی همه‌ی آن کارت‌ها را پشت‌نویسی کرد و سخاوتمندانه به من بخشید.

کارت‌پُستال‌ها یادگارهای ارزشمندی هستند که گویی لحظه‌ای از یک زمانِ ازدست‌رفته را در خود حفظ کرده‌اند. دل‌انگیز‌ترین تصاویرشان هم حاوی ماتمی افراطی‌ است، ماتمِ چیزی که به بیان درنمی‌آید و ناگفته می‌ماند. شاید شبیه اولین مواجهه‌ی کریستف کلمپ با آمریکای ناشناخته و غریب! اگر آشناترین تصاویر چاپ‌شده روی کارت‌پُستال را، همانند برج آزادی یا خیابان لاله‌زار، به کسی نشان بدهند، به‌ قولِ برجر⁸، به شهری شبیه است که شاید پس از مُردن در آن قدم بزنی.

نظیر این می‌ماند که یک نفر آدمِ لال به‌یک‌باره زبان باز کند و بخواهد برای نخستین‌بار بگوید: «دوستت دارم!» یک سُنت یادبودِ قدیمی که می‌خواهد نجواکنان بگوید جاودانه به یادت هستم و به یُمن واسطه‌ای که بین ماست تو نیز تا ابد به یادم خواهی ماند. نمی‌دانم آن که کارت‌پُستالی را هدیه می‌‌دهد بیشتر آدمی را به یاد خواهد داشت یا او که آن را پیش خودش دارد!

برای من کارت‌پُستال‌ها مثلِ یک خداحافظی می‌مانند تا یک سلام! آن که کارتی را می‌فرستد می‌خواسته برود آن دورها و یحتمل از همان دوردست‌هاست که کارتی فرستاده است. آنچه اهمیت دارد فاصله نیست، بلکه پایداری‌ و تعلقِ‌خاطر او در بزرگداشتِ یک احساس و اشتیاق است و همین مزدِ اوست: «این‌گونه هم دیگری در ذهن من زنده‌ می‌ماند و هم من در ذهن او!»

اخیراً به کتابی با عنوانِ از مرز انزوا برخوردم که مجموعه‌ی کارت‌پُستال‌هایی‌ است که صادق هدایت برای دوستان و نزدیکانش فرستاده است. نخستین کارت‌پُستال را مشترکاً با برادرهایش محمود و عیسی برای پدرشان، که در آن ایّام در مأموریتی در فارس به سر می‌برد، فرستاده‌اند. هدایت حتی ماجرای خودکشی‌اش را خطاب به برادرش، آن‌هم با مزاح، پشتِ کارت‌پُستال نوشته بود.