بر همگان واضح و مبرهن است که با پایان امتحانات؛ حالا در هر مقطعی و از هر نوعی که می‌‌‌‌‌خواهد باشد؛ شعفی به آدمی دست می‌‌‌‌‌دهد بس دیرپا و دل‌انگیز. دیرپا که یعنی فقط تا دو هفته قبل از شروع سال تحصیلی یا دوره و مقطع بعدی. آنچه روزهای تابستان را دل‌انگیزتر می‌‌‌‌‌کند خواندن کتاب است، به‌خصوص کتاب‌هایی که به‌سبب توفیق در امتحانات و کسب رتبه‌ی اول کلاس به آدمی جایزه بدهند.

این چند جمله را بعد از پایان امتحانات کلاس سوم راهنمایی در دفتری نوشته بودم که یک طرفش امضا و جمله‌های یادگاری از دوستان و معلمان بود و وسطش شعرهایی که یک مصراعشان ضرب‌المثل معروفی بود و طرف دیگرش هم فهرست کتاب‌هایی که با ارائه‌ی کارنامه به‌مثابه‌ی معتبرترین سند رسمی و قانونیِ تلاشگری و درس‌خوانی جایزه گرفته بودم؛ کتاب‌هایی که در خانه داشتیم یا می‌‌‌‌‌خریدم یا به طریق دیگری به‌دستم می‌‌‌‌‌رسید و در فهرستی جداگانه ثبت و ضبط می‌‌‌‌‌شد. بالاخره کارنامه را دادند و من هم در کمال فروتنی نتایج حاصله را در بوق‌وکرنا کردم و به گوش آنها که باید رساندم و یک هفته نشده کتاب‌های جدیدی که بااشتیاق منتظرشان بودم و پیشاپیش شماره‌شان را در فهرست مربوطه وارد کرده بودم رسید؛ دوریت کوچک² و خوشه‌های خشم³. 

دیکنز را بهتر می‌‌‌‌‌شناختم؛ پیپ، و استلا و دیوید کاپرفیلد و اولیور توئیست و البته فاگین و میس هاویشام که دیگر از خودمان بودند؛ اما از استاین‌بک پیش‌تر فقط یک کتاب خوانده بودم: موش‌ها و آدم‌هایش را. داستان جرج و لنی و دوستی بی‌نظیر و عجیب‌وغریبشان و رودی با آب سبز و عمیق و گرم در شهر سُلداد کالیفرنیا که از اول تا آخر داستان؛ انگارنه‌انگار که اتفاقی در راه است؛ مثل آینه آرام بود. تردید نکردم و خوشه‌های خشم را دست گرفتم، چشم و دلم دنبال رفاقتی از جنس رفاقت جرج و لنی بود، و آدم‌هایی که فرق داشته باشند، غیر از همه باشند، تا بتوانند از پس چنین رفاقتی بربیایند. 

اینجا اما اوکلاهاما بود به‌وقتِ باران آخر. «با آخرین باران ذرت‌ها به‌سرعت سر برآوردند و انبوهی از علف‌های خودرو هر دوسوی جاده را فرش کردند، آن‌چنان‌که زمین‌های خاکستری و زمین‌های سرخ تیره اندک‌اندک زیر پوششی سبز نهان شدند.»

اما خیلی زود معلوم شد نباید در اوکلاهامای دهه‌ی کثیف ۱۹۳۰ و در میانه‌ی رکود بزرگ اقتصادی آمریکا به آن سبزی پرپشت دل بست. بعد از باران آخر، ابری اگر هم می‌‌‌‌‌آمد راهش را می‌‌‌‌‌گرفت و می‌‌‌‌‌رفت. آفتاب وعده داده بود که همه‌روزه بی‌دریغ و سوزان بتابد و رنگ از رخ زمین بپراند. مردم معجونی از خاک و هوا را به سینه می‌‌‌‌‌کشیدند و نمی‌دانستند چه باید بکنند، اما «همه می‌‌‌‌‌دانستند چیز مهمی نیست.»

همین‌که همه از زن و مرد و پیر و جوان دم‌به‌ساعت به هم می‌‌‌‌‌گفتند چیز مهمی نیست، اما خورشید روزبه‌روز گرم‌تر و سوزان‌تر و زمین پرگردوخاک‌تر می‌‌‌‌‌شد، باعث شد با هول‌وولا دل یک‌دله کنم و با سرعت پیش بروم. هزاران نفر باید از همه‌چیزشان می‌‌‌‌‌گذشتند و به‌اجبار به غرب مهاجرت می‌‌‌‌‌کردند. تا اینجا که بوی بهبود از اوضاع جهان نمی‌آمد و بعد آدم‌هایی وارد داستان شدند که پررنگ بودند و خود را به رخ می‌‌‌‌‌کشیدند. اولینشان مردی که «بیشتر از سی سال نداشت. چشم‌هایش به‌ رنگ قهوه‌ای سیر بودند... استخوانِ گونه‌هایش بیرون زده‌ بود و درشت می‌‌‌‌‌نمود... لب بالایی‌اش دراز بود. همیشه دهانش را می‌‌‌‌‌بست تا روی دندان‌های بیرون‌زده‌اش را بپوشاند... رخت نو به تن داشت. تمامش نو و ارزان بود...»

جلوتر معلوم شد از آن‌هایی است که باور دارند آدم بامعرفت هم پیدا می‌‌‌‌‌شود و باید به گوهر وجود انسان امیدوار بود. به‌به! خودش بود، یعنی یک پای رفاقتی که دنبالش بودم همین آدم بود. شک نداشتم. سال‌ها دور از خانه مانده بود و از چیزی خبر نداشت. نه از گردوخاکی که روی همه‌چیز را می‌‌‌‌‌پوشاند و نه از تراکتورهایی که جای «ده تا خانواده شخم می‌‌‌‌‌کرد و زمین را بیل می‌‌‌‌‌زد.» و نه از مهاجرت اجباری به غرب. آخر نه خودش اهل نوشتن بود و نه پدرش. تام جود بود، پسر تام جود.

اگر امروز بود، احتمالاً پیشاپیش درباره‌ی ساختار کلی رمان و نحوه‌ی فصل‌بندی‌اش چیزی می‌‌‌‌‌خواندم، اما آن روزها چرخ کارها جور دیگری می‌‌‌‌‌چرخید. فقط خواننده‌ی محترم بود و کتاب و کسان روایت و لذت کشف تک‌تک جزئیات. کتاب را که دست می‌‌‌‌‌گرفتی فکر دیگری در سر نداشتی، عیش بی‌کرانت آغاز شده بود. می‌‌‌‌‌خواستی بی که کسی را شریک لذتت کنی، بخوانی و بخوانی تا مزه‌ی داستان محکم به جانت بنشیند. به فصل سوم که رسیدم، دستم آمد چطور باید ادامه بدهم. اگر می‌‌‌‌‌خواستم سایه‌به‌سایه‌ی تام جود بروم، باید فصل‌های زوج را پشت‌هم می‌‌‌‌‌خواندم. فردها را می‌‌‌‌‌شد گذاشت برای بعد، یا هرازگاهی گریزی به آن‌ها زد. بالاخره ده پانزده صفحه جلوتر، اول‌های فصل چهارم، دومی را پیدا کردم. یعنی تام جود که پی سایه می‌‌‌‌‌گشت تا «از سوزش آفتاب بگریزد.» پای «درخت بید بی‌قواره و لاغر و پرگردوخاکی» پیدایش کرد. «این یکی سری دراز و استخوانی داشت با پوستی سفت بر گردنی که مانند ساقه‌ی کرفس راه‌راه و عضلانی بود، استوار شده بود... پیشانی‌اش بسیار بلند بود و در گیجگاهش رد رگ‌های آبی ظریفی به چشم می‌‌‌‌‌خورد. نزدیک نیمی از چهره‌اش بالای چشم‌هایش بود.»