مسئله، رویارویی واقعیت و تخیل بود، بود و نبود، هستی و غیاب و حضور، آنجا که نابوکُف خود گفته است: «نمی‌توانستم باور کنم، رونوشتِ حقیقت با خود حقیقت رقابت کند.» درست است که نابوکُف این جمله را درباره‌ی اولین و، به قول خودش، ناپخته‌ترین داستانش می‌گوید، ولی در تمام دوران زندگی ادبی نابوکُف، همین حقیقت است که با خاطره بالا می‌آید و با تخیل رونوشتی واقعی‌تر و ملموس‌تر از خود به‌ جا می‌گذارد. با داستان‌هایی که قبل‌تر از او خوانده بودم، این حقیقت را در کلامی که خودش از «پوشکین» در پیشانی‌نوشتِ رمان ماری برگزیده بود، بهتر دریافتم: «وقتی فتنه‌های سالیانِ پیش را یاد آورد، وقتی یک عشقِ پیشین را یاد آورد…» و همین‌جا شعر را قطع کرده بود.

«جنگ‌ها قبل از اینکه آدم‌ها و طبیعت و جهان را بکشند عشق را کشته‌اند.» این را بعد از سال‌ها برگشتن به نابوکُف به مرداد گفتم. «مرداد عباسپور» پرسیده بود نابوکُف را خوانده‌ای؟ گفته بودم خیلی از داستان‌هایش را. پرسید: «ماری را چه؟» گفتم: «نه.» سرش را تکان داد، بدون اینکه به چشمم نگاه کند. معنی این کارش را وقتی فهمیدم که هم ماری نابوکُف را خواندم و هم آتش کم‌فروغ او را. ماری را مرداد اسم برد، آتشِ کم‌فروغ را خودم یافتم.

آن «ولادیمیر ولادیمیرویچ نابوکُف» که تا قبل از این می‌شناختم ابتدا شاعر و سپس داستان‌نویس و منتقد روسی بود که با بسیاری از نویسندگان روس هم‌دوران خودش تفاوت داشت. او هیچ‌گاه درگیر ایدئولوژی حاکم بر روسیه نشد. دغدغه‌ی پیامدهای ناشی از شرایط سیاسی و جنگ‌های داخلی و خارجی روسیه تا پایان عمر دست از سر نابوکُف برنداشت. در هیچ‌یک از داستان‌هایش اشاره‌ی مستقیم و واضح به این شرایط نشده و تنها ردی از دوری از وطن و زادگاه، به‌ویژه به‌ سبب جنگ و خفقان، آن ‌هم به‌ شکل درد مشترک انسان‌ها دیده می‌شود. با خواندن ماری دریافتم چقدر حقیقتی که نابوکُف در داستان ماری ساخته می‌تواند عمیق‌تر باشد، عمیق‌تر از حقیقتی که خود او تجربه کرده است. داستان‌های دیگرش برای من حقیقتی بودند هم‌تراز حقایقی که دیگران هم می‌توانستند تجربه کنند. ماری اما حقیقتی بود که داشت با تجربه‌های دیگر درباره‌ی عشق رقابت می‌کرد. از عشقی می‌گفت در ساحتی ناشناس و البته نابوکُف آن را ملموس بازتولید می‌کرد، به‌تصویرکشیدن عشقی متفاوت و به دور از منطقِ خیانتِ شناخته‌شده. اینجا عشق شانه‌به‌شانه‌ی جنگ پیش می‌رود، نه شانه‌به‌شانه‌ی خیانت و عشق‌های سه‌گوشه.

رویکرد نابوکُف، در داستان ماری، به ‌دور از هرگونه ایدئولوژی‌زدگی است. چه در امر عشق، چه در امر جنگ. او می‌کوشد تا عشقی عمیق و به‌جامانده در روسیه را برای مخاطب بسازد. شخصیت‌هایش ناگزیرند از روسیه دور باشند. هیچ‌جا مستقیم از حکومت استالینی حرف نمی‌زند. ما با تصاویری که شخصیت‌ها از روسیه می‌سازند و می‌گویند، آن‌ هم در قالب روایت مسائل شخصی خود، روسیه را می‌بینیم و می‌شناسیم. نابوکُف می‌کوشد از این داستان اثری ضدجنگ ‌بسازد. مگر نفی جنگ چیزی جز برکشیدن عواطف انسانی و انسان‌دوستی می‌تواند باشد! در واقع، وقتی گانین برای پوتیاگینِ شاعر از پاسپورت جعلی خود برای شرکت در جنگ لهستان و روسیه می‌گوید، وقتی از روزهای نامه‌نگاری با ماری و جنگ در جبهه‌ی کریمه می‌گوید، سقوط پرکوپ و تبعید زخمی‌ها و پناهندگان با آن کشتی کثیف و قدیمی به خارج از روسیه را تعریف می‌کند، چیزی جز تأثیر جنگ و دوری از عشق می‌گوید! وقتی آلفی یوروف، همسر ماری، سر میز ناهار از دوری زنش آه کشید، گویی داشت از گیرافتادن ماری، ماری عزیز و دوست‌داشتنی‌اش، در روسیه در شرایط سخت حکومت استالینی و در شرایط سخت‌تر خروج از روسیه برایم می‌گفت. کنار عشق به ماری، تلاش آنها را برای مهاجرت به آلمان و شرایط سخت مهاجران را در آلمان هم می‌دیدم. این وضعیت‌ها بیانگر شرایط سخت زندگی در روسیه بود و نابوکُف با درحاشیه‌قراردادن آنها و ساختن درون‌مایه‌ای دیگر تأثیر عمیق‌تری از آن رخدادها را در جان من رقم می‌زد.

در داستان ماری با شخصیتی مواجه می‌شدم که دور از وطن —روسیه— بود، وطنی که راه بازگشت به آن بسته شده بود. خنده در تاریکی را دوباره ورق زدم، پنین را از طبقه‌ی دوم کتابخانه بیرون کشیدم، شاه، بی‌بی، سرباز را دوباره خواندم، به لولیتا و سباستین نایت فکر کردم. بیشتر از دو ماه بود که درگیرشان شده بودم، اما چیزی در ماری بود که در سایر آثار نبود، همین‌طور در کتاب آتش کم‌فروغ بود، در بقیه نبود. در داستان‌های دیگرش وقتی به هریک از شخصیت‌ها توجه می‌کردم، در آنها و گذشته‌شان ردی از جنگ و حکومت استالین به چشم می‌خورد، اما چیزی که آن داستان‌ها را پیش می‌برد نه این مسئله‌ی جنگ و دیکتاتوری، بلکه پیرنگ عشقی‌ای بود که نابوکُف در هر داستانش از وجهی دیگر و از زاویه‌ای ویژه به آن می‌نگریست.

توجه من به ماری به‌ علت اشاره‌ی مستقیم نابوکُف به وطن و شرایط سیاسی و دغدغه‌های مردم نبود. نابوکُفِ تحلیلگرِ داستان‌های شاهکار جهان، در دو جلد درسگفتارهای ادبیات اروپا و روس، به من نشان داده بود که می‌تواند، زیرکانه، مسائل جنگ و ایدئولوژی حاکمان را در زیرلایه‌ی داستان —به شکل درون‌مایه‌های معناساز و ساختارساز داستان— به کار ببرد. زیبایی و شگفتی این رمان که نخستین داستان نابوکُف بود و در بیست‌وهفت‌سالگی نوشته شده بود، در آخرین داستان کارنامه‌ی ادبی او، رمان آتش کم‌فروغ، به اوج می‌رسید. پس از خواندن دیگر آثار نابوکُف و روز و شب به او فکرکردن، حقیقتی بر من روشن شد که نشان داد زیبایی متفاوت او در ساختار و سبک بیانی وی در این دو اثر نهفته است. شاید در فرصتی دیگر به ویژگی‌های سبکی، ساختاری، و زبانی رمان آتش کم‌فروغ هم بپردازم. می‌خواهم یک بار دیگر خودم را در آن غرق کنم. بعد از آن برایتان از این شناوری خواهم گفت.

علاقه به پروانه‌ها و آشنایی با موسیقی به‌‌ اندازه‌ی تلألؤ نور بر جواهرات مادر و توجه به چیزهای روزمره‌ی پیرامونی، همچنین علاقه و مهارت در شطرنج درون‌مایه‌هایی بودند که ذکاوت این نویسنده‌ی هنرمند را در خلق شخصیت‌های عمیق و چینش پرتعلیق رخدادهای روایی داستان نشان می‌دهند. «گانین دوباره تکرار کرد ماری و سعی کرد تمام آن موسیقی‌ای را، که زمانی این اسم دوهجایی درخودش داشت —صدای باد، زمزمه‌ی تیرهای تلگراف، خوشبخت— همراه با یک صدای پنهان دیگری که به این اسم حیات می‌بخشید، همه را، دوباره به آن بازگرداند.» و در جاهای دیگر، از جزئیات زیبای تیر تلگراف پوسته‌پوسته و نیمکتی که به آنها تعلق داشت و کسی روی علامتِ اسم آنها حرف زشتی نوشته بود و هزاران چیز دیگر تصاویری می‌سازد که بعید است قبلاً کسی در داستانی آورده باشد، تصاویری به‌یادماندنی و بسیار جزئی و فردی‌شده. اینها بخش‌هایی از توانایی اوست که می‌توان در تمامی آثارش برشمرد. آنچه رمان ماری را از دیگر آثار متمایز می‌کرد نحوه‌ی بهره‌گرفتنِ نابوکُف از هریک از این توانمندی‌ها بود.

در رمان ماری با سه تثلیث عاشقانه سروکار داریم. برای بار دوم بود که در این دو ماهِ بازگشت به نابوکُف این داستان را می‌خواندم. اینجا هم در ظاهر مثلث عشقی بود، اما نه پیرنگ‌های عاشقانه‌ای که می‌شناسیم. نابوکُفِ جوان، با سیطره‌ی عشق نافرجامش در وطن، چنان لغزنده و فریبنده مرا در میان این تثلیث‌ها شناور کرده بود که مسیر حوادث را به کناری گذاشته و زل زده بودم به اعماق این انسان ناکام و حساس.

مثلث عشقی شخصیت‌های گانین، لودمیلا، و کلارا فرصت عاشقانه‌ای است که برای هرکس امکان وقوع دارد، اما عشق برای فردی مهاجر امری است جامانده، غریب، سوگوارانه، و رازآلود در پشت‌سر. نابوکُف با انتخاب شخصیتی همچون گانین، که سرشار از احساسات و شور زندگی است، امکان نزدیک‌شدن به مسائل مهاجران را از چشم نازک‌طبع و ریزبین او فراهم می‌آورد.