بازخوانی قصر را در شبی گرم و کلافه آغاز کردم. شبِ یکی از همان روزهای تابستانی که همگی از گرما، بی‌برقی، اینترنت محدود، تنگنای اقتصادی و آزادیِ له‌شده به ستوه آمده بودیم و هیچ کاری از ما بر نمی‌آمد. در پی داستانی زمستانی، کُند و برف‌گیر بودم که به یاد قصر کافکا افتادم. از پی سال‌هایی دور قدم در آن کوچه‌های برف‌گیر بی‌انتها گذاشتم.

«دیروقت شب بود که کا از راه رسید. دهکده در برفی سنگین فرورفته بود. [برای منِ کلافه از تابستان چه تخیلی دلچسب‌تر از این، نه؟] از کوه‌قصر¹ چیزی دیده ‌نمی‌شد، تاریکی و مه آن را در میان گرفته بود. [چه تصویر زیبایی، آه! تا پیش از آنکه بدانی از کابوسی به کابوسی پناه برده‌ای.] کمترین کورسویی از وجود قصر بزرگ خبر نمی‌داد. کا.² مدتی روی پل چوبینی که از جاده‌ی روستایی به‌سمت دهکده می‌رفت ایستاد و به بلندای ظاهراً تهی چشم دوخت. سپس رفت تا برای گذران شب سرپناهی بجوید.»³

مساح⁴ از راهی بسیار دور و با مشقت بسیار برای انجام سفارش کاری به قصر آمده است، به خود قصر که نه، فعلاً به روستای حاشیه‌ی قصر، اما خیلی زود پی می‌برد اینجا کسی منتظرش نیست. یا هست؟ یا او را می‌خواسته‌اند و دیگر نمی‌خواهند؟ چگونه می‌توان از روستا به قصر راه یافت؟ بهتر نیست که برگردد؟ مگر راه خروجی هم هست؟ 

این برف زیبا، خنک و دلچسب، فقط پوشاننده نیست، مسدودکننده است. پس از گذران شبی پرچالش و تحمل‌ناپذیر که فقط آرزوی صبح ‌شدنش را داری، کا. روز را در پی یافتن راه روستا به قصر آغاز می‌کند. اما روایت مکان در آثار کافکا - چنان‌که اگر رولان بارت می‌خواست ساختار آن را واکاوی کند - از نشانه‌هایی ساخته می‌شود که هرکدام «وعده‌ی» رسیدن می‌دهند، اما در واقع «تعلیقِ حرکت» را به اجرا می‌گذارند. راه اصلی دهکده «به‌سمتِ کوه‌قلعه نمی‌رفت، بلکه از نزدیکی آن می‌گذشت و بعد انگار به‌نرمی می‌پیچید». این پیچ‌ خوردن تعمدی تنها یک چرخشِ داستانی نیست، دستور مکان است، دستورِ عدم دسترسی. آنجا که راه گویی به‌عمد از مقصد منحرف می‌شود، فاصله می‌گیرد و اصلاً «طراحی شده برای نرسیدن». هیچ‌کس در دنیای بزرگ امروز اگر معنای این کلمات را - راه‌هایی که طراحی شده برای نرسیدن - نفهمد، ایرانی‌ای که به یکی از ادارات دولتی قدم گذاشته باشد - ‌برای کاری هرچند پیش‌پا‌افتاده و ناخواسته، اما ناگزیر - با تمام وجود درک می‌کند. هر راهی یا پیچ می‌خورد، یا به دری بسته ختم می‌شود، یا نهایتاً به طبقه‌ی بالا منتهی می‌شود که حضور در طبقه‌ی بالا فقط با مجوز «بچه‌های بالا» ممکن است. قانونِ خودارجاع، همچون دستگاهی که مجوز روشن شدن و به کار افتادنش تنها با مهر تأیید خودش فراهم می‌شود. قانون نخست آزادی‌زدایی: تاریک‌ کردنِ همه‌ی مسیرهای آزادی فردی به ‌نام نظم، به ‌نام نظام.

اینجا هم - ‌همچون در دیگر آثار کافکا‌ - مکان شخصیتی زنده است، اما شخصیتی که زنده‌زنده می‌بلعد. قصر مقصدِ دسترسی به امر برتر نیست؛ راه‌نشانِ فاصله است؛ یادآور نرسیدن است. موقعیتی که از شدت دردناکی و ناگزیری خنده‌ای تلخ و سرد بر لب می‌نشاند. آنجا که کافکا، کا. را سرِ میزی در مهمان‌خانه می‌نشاند (در همان آغاز) و یکی از روستاییان با بیمی ملایم می‌گوید: «تو نمی‌دانی قصر چگونه است.» همین جمله در گوشِ مخاطب ایرانی با دوبله (دوبله نه، زیرنویس، دوبله برای فیلم‌های مجاز است) این‌طور ترجمه می‌شود: «شما اصلاً درک نمی‌کنید. آن‌هم در برهه‌ی حساس کنونی... فعلاً مصلحت‌ حکم نمی‌کند.» جمله‌ای کافکائسک⁵ که تا فیها خالدونِ جزئیات امر روزمره آزادی و زندگی را پیش پای مصلحت مرگ قربانی می‌کند.

قصر ایرانی ساختمان‌های شیشه‌دودی، ادارات بلند بتنی، یا خانه‌هایی قدیمی در مرکز شهر است که هیچ‌کدام تابلو هم ندارد؛ ساختمان‌هایی که تو را فراخوانده‌اند، اما وقتی از راه می‌رسی کسی منتظر تو نیست. اول می‌گویند: «میزبان شما هنوز نرسیده است.»، اما تو نمی‌دانی تا به کی باید منتظر بمانی و هر اندازه هم که طاقتت طاق شود باید منتظر بمانی، چراکه راه بازگشت به بیرون بسته است. سرباز نگهبانی که می‌ترسی دست‌آخر بفهمی همان دربانِ افسانه‌ای داستان جلو قانون کافکاست که در فرجام خواهد گفت: «این در فقط برای تو بود؛ حالا می‌بندمش.» 

کافکا از راز بزرگی پرده برمی‌دارد: قدرت بی‌مهارْ ابتدا بدن‌ها را مهار می‌کند و بعد ذهن‌ها را. کا. از همان آغاز با خستگی «واقعی» و «بدنی» مواجه می‌شود: «برای نخستین‌بار از زمان رسیدنش احساس فرسودگی کرد... هر آشنایی تازه‌ای خستگی‌اش را بیشتر می‌کرد.» چراکه سازوکارِ مکان به‌نوعی طراحی شده که هر گفت‌وگو نه «راه‌حل» که خود «مجازات» است: باید آن‌قدر فرم پر کنی، جواب پس بدهی و حرف‌های سنگین تحقیرآمیز بشنوی تا پس بیفتی، اما کار فرم‌ها ثبت کردن نیست؛ فرسودن است. هر جمله که می‌شنوی نه راهنمای مسیر پیشِ رو که چرخ‌دنده‌ای از چرخ‌گوشت توان تو است. بالای سر هر کارمندی که فرم‌های تو زیر دست اوست نوشته‌اند: «اهانت و توهین به کارمندان دولت دارای مجازات حبس، شلاق و جزای نقدی می‌باشد.»

بدبختی آنجاست که قصر کافکا حداقل زیباست، چراکه دام - ‌اگر بخواهد پایدار باشد‌ - باید زیبا باشد، اگر که می‌خواهد تو را همیشه نگه دارد باید دل‌انگیز باشد، اما قصری که ما در آن زندگی می‌کنیم... نه، در این باره بعدتر خواهم نوشت (شاید هم از خوشبختی ماست که دیگر زیبا نیست؟)

به‌راستی راه خروجی هست؟

یک بار هم کا. می‌پرسد که آیا راه دیگری برای بیرون رفتن هست؟ و جواب می‌شنود که بله. باید از راه کناری رفت. این «راه دوم» به‌جای گشودن مسیر، وضعیت کافکایی را برجسته‌تر می‌کند: راه هست، اما قانونی نیست. باید از حصار بگذری، از باغِ دیگران عبور کنی، پا بر پله‌های دیگران بگذاری. راه قانونی عمداً پیچیده و پرهزینه است. «قانون» تو را به بی‌قانونی سوق می‌دهد. قانون که هم فراگیر است و هم غایب، هم نزدیک است و هم معلق، با قهقهه‌ای کافکایی از تو می‌خواهد راه قانونی را بی‌خیال شوی و قدم به راه دوم بگذاری و به جمع «بچه‌های بالا» بپیوندی. تو اما می‌اندیشی تنها راهْ زیستن در شیار باریکی میان این دو است. تا جای ممکن برکنار از قانونی که «هست»، اما یا «نیست» یا «هست، اما نیست»!

راه نه، اما مجازات همیشه هست

دوباره به همان خاطره‌ی معروف کافکا برمی‌گردیم: در کودکی شبی در تختخواب بوده و از پدرش آب خواسته است. پدر که مردی سخت‌گیر، خشن و مقتدر بوده (و معلوم نیست در آن لحظه‌ی خاص در چه وضعیتی بوده) از این درخواست ساده برآشفته می‌شود. پسر خردسالش را از تخت بیرون می‌کشد و برای «تنبیه»، درِ بالکن را باز می‌کند و او را در تاریکی و سرمای زمستان پراگ رها می‌کند؛ با لباس خواب، تنها و پشت در بسته. کافکا در نامه‌ به پدر می‌نویسد: «و من مطیع و وحشت‌زده، ایستاده بودم در بالکن، تنها، با لباس خواب، در دل شب و هنوز هم بعد از سال‌ها، تصویر آن مرد عظیم‌الجثه را به یاد می‌آورم که در آستانه‌ی در ایستاده بود، و من را به‌سمت بیرون هل داده بود...»

این صحنه درواقع پی‌رنگ اصلی اغلب (اگر نگوییم تمام) داستان‌های کافکا یا حتی تمام داستان‌های «کافکایی» است که در سه ضلع مثلث شکل می‌گیرند: 

ـ پدر همچون نماد قانون، قدرت و داوری بی‌رحم. 

ـ کودک ناتوان، درمانده و گناهکار بی‌گناه.

ـ بالکن که مرز بیرون‌رانده شدن از خانه، تبعید و هراس از جهان و سایه‌ی سنگین مجازات بی‌دلیل است.

تخت کودکی نخستین «اداره» است؛ جایی که «درخواست کوچک» با «کیفر بزرگ» پاسخ گرفت و ما که سایه‌ی سنگین هزار اداره‌ی دردسرساز بی‌دلیل همواره و همچون بختک بر اعماق وجود و جزئیات زندگی‌مان افتاده، همراه با فرانتس کوچولو خاطره‌ای جمعی را مویه می‌کنیم: یاد گرفته‌ایم «اراده» را در سطح زمزمه نگه داریم و «درخواست» را در سطحِ خواهش؛ چون جواب، همواره در اختیار «اداره» است. ما نیز همچون مساح در کوچه‌‌های بی‌انتهای بی‌مقصدی گرفتار آمده‌ایم که راهی به بیرون ندارند. زندگی برای ما نه شادی و آزادی و تندرستی، که «حصر عمومی» است و کوچه‌های قصر ما راهروهایی بلند و پیچاپیچ است که در آن «انسان» گاه به «خطای انسانی» تقلیل می‌یابد، حذف و سایه می‌شود.