یک بار هم شرکت دستور داده بود که در رستوران‌هایش باید تمام پیشخدمت‌ها یک شال سرخ ببندند و پا برهنه بگردند. پیشخدمت‌ها که می‌گفتند اشکال در شال قرمز و پای برهنه و این ته‌مانده رسم یادبود مستعمراتی نیست، در حقوق ناچیز است، دستور را بجای بهانه گرفتند و اعتصاب راه افتاد. ناچار شرکت آن روز رستوران را سلف سرویس کرد. وقت نهار هوشنگ انگار یک ‌تصادف ساده‌ست، یک سکندری برداشت خود را به میز خوراک‌ها زد که ظرف‌ها برگشت و غذا ریخت. او معصومانه رو به سرپرست انگلیسی آن‌جا کرد گفت: «آی ام وری ساری.»

شیطان بود.

مهربان هم بود. در کار با مهربانی به هرچه بود نظر می‌کرد ــ از نخل‌های رج‌گرفته و زن‌های سینه‌سفت پابرهنه‌ی‌ چرک و خدنگ نخلستان با حلقه‌های بینی و سحر سیاه چشمهاشان، تا مردهای تلخ پژمرده، گل‌های خار، بلبل‌های خرمائی، دوهای تک‌شراع شط، و بنچ و برنج و شعله و انبارهای استوانه‌ای و لوله‌های پالایشگاه، فنجان و پرتقال و پیپ و کتاب و مجله‌ی خانه. اینها تمام از طبیعت بود؛ اما از ذهن نیز می‌آورد. ذهن پیوسته چهره‌های معین داشت. زن‌های ذهن یا جوان بودند با تن‌های تره و گاهی برهنه و محجوب، یا میان‌سالان با چهره‌های جدی و چشمان غم‌گرفته ولی آرام. وقتی جوان بودند انگار آرزو بودند، در اثیر؛ اما میان‌سالان انگار پیوسته بسته به ‌ابعاد زندگی بودند، در زمین بودند، و چهره‌هاشان با هم ‌شباهت داشت ــ پیوسته. یک‌چند بعد، وقتی که پرده‌ای از شکل مادر خود را به من نشان می‌داد دیدم نمونه از کجاست، و نیروی نابخود از کدام یادبود می‌زاید.

او، همچنین، شباهت پدرش را در چهره‌های مردهاش نگه می‌داشت. وقتی که بچه بوده پدر مرده بود، و مادر با برادرشوهر، عموی او، عروسی کرد. او نرم بود و سخت بستگی به مادر داشت اما انگار خود را همیشه پدر می‌دید. وقتی که دخترم آمد به آبادان هوشنگ شد هم‌بازی لیلی. او پنج ساله بود و هوشنگ از او سی‌سال بیشتر بزرگتر بود. ده سال بعد از آن تاریخ‌ هم‌ وقتی ‌می‌خواست یک نقاشی برای او امضا کند نوشت «به ‌لیلی کوچولو». دنیای یادبود و بچه‌بودن دنیای ذهنی و مطلوب او می‌بود.

کوشش‌هایش برای ساختن همراه بود با بازی. این نعمت بزرگی برای سازنده است ــ هرچند نعمتی ‌ناقص وقتی همراه با تعمق و ذخیره‌ی فکری نیست. تا وقتی که حس و راز را به رنگ و نقش می‌آورد، حس‌های پاک و سرساده هوشنگ سرخوش و غمناک بازیگوش، کارش راحت ‌روان می‌رفت. در سال‌های ۲۹ و ۳۰ روان می‌رفت. عجب روان می‌رفت. هی می‌کشید. هرگز ندیدم تمرین کند، طرحی بریزد، یا اول حدود شکل را بکشد بعد رنگ بمالد. مستقیم و ناگهانی و جادرجا مانند آه کشیدن یا خنده واکنش نشان می‌داد ــ نقاشی. با ابزارهای گوناگون، از‌آب‌رنگ و رنگ‌روغن تاکنده‌کاری روی لینولئوم ــ اسباب‌بازی‌های گوناگون. با اسباب‌‌های بازی از هر جور او خوش بود. اما گاهی اسباب‌بازی‌های غیرنقاشی با او درست نمی‌ساخت. مانند دفعه‌ای که سفارش داد شرکت برایش یک اتوموبیل وارد کند، روزی که رفت از انبار شرکت آن را گرفت و رو به ‌خانه می‌آمد، در ازدحام عبور و مرور گیر افتاد. وقتی که راه باز شد و دید می‌شود دوباره حرکت کرد،‌ مانند هرکه تازگی رانندگی فراگرفته با دقت کلاچ گرفت، و دنده جا انداخت، و احتیاط کرد کمی پیش رویش جا بازتر شود، آن‌وقت همراه با گاز تند پا از کلاچ برداشت و ــ دنگ! با ضربه سخت خورد به یک بارکش که در عقب می‌بود. اتوموبیلش در همان کیلومتر اول از پشت آسیب کامل دید، زیرا او دنده عقبی را گرفته بود. از همانجا دوباره رفت به ‌انبار. کشاندندش. زانویش ضرب دیده بود، و پیشانیش سیاه شد و باد کرد. می‌خندید. اتوموبیلش ‌را ‌هم به نصف‌ قیمت فروخت به‌ همکارش، هم ‌او که سبک مینیاتوری داشت.

سبک‌هایش در یک زمان تنوع داشت اما در این دوره، بی‌آنکه صحبت تقلید درمیان باشد، بیشتر کارش از سبکبالی مانند کارهای ماتیس می‌نمود، با رنگ‌های بازیگر، با بُعد عمق که از اختلاف رنگ خالص می‌ساخت.

تا اینکه نفت ملی شد، و حادثات سال‌های تقلا به ‌بار آمد. تا آن زمان واکنش‌هایش در غیر نقاشی درحد قروقر از مزد، و شوخی و پیچاندن کلید بخاری، و یا تن‌زدن به‌ میز رستوران منحصر می‌شد. اما نه‌ نفس‌ حادثات، بلکه ‌سر‌و‌صدای فراوان وقت، دیگر او را به‌سوی راه‌های تازه هل می‌داد. اعراض حسی و انسانی، در رشد خود، به ‌اعتراض برحسب رسم روز مبدل شد.

بعد ازدواج ‌هم کرد. هوشنگ نزدیک بیست سال از زنش بزرگتر بود. من بار اولی که نوعروس را دیدم، دیدم به‌عینه مثل دختری‌ست که در کارهای هوشنگ است. انگار الگوی انتخاب زن از روی چهره سیال در ضمیرش بود. هم‌شکلی تعجب‌آور بود.

تا اینکه وضع عوض شد، و دستگاه نفت باز راه ‌افتاد. دوران بهت کله‌خوردگی که عادی شد او هم کارش را دوباره عوض کرد و باز شد نقاش. کم‌کم خط‌های حس دوباره در نقاشی طلوع می‌کردند. هوشنگ آن سوی خندق بود. با نقاشی دوباره آشتی می‌کرد. اما چیزی از آن تمرکز کامل به کار ناقص بود. دوران خالص‌بودن از دست رفته بود. آن سادگی که مایه‌ی کارش بود از آنچه رفته بود خراشیده بود. از آنچه رفته بود خراشی گرفته بود نه بُعدی. تصویرهایش تصویر حس و حاجت بود اما شکل از حس و حاجت نمی‌زائید. حس در شکل‌های مقرر تظاهر داشت. یک‌جور سادگی به‌صورت عکاسی، سطحی، در کار پیدا بود. شاید دیگر ادعای اینکه کار نوین را مردم نمی‌فهمند، یا یادبود ادعای اینکه کارهای نوین غیرمردمی‌ست بر کارش اثر می‌زد. شاید که خسته بود. شاید که می‌کوشید در حد فهم عادی معمول خود را بیان کند نه ‌آنکه با بیان شخصی حدی نوین برای فهم بسازد ــ کاری که یک ‌وظیفه‌ی اخلاقی ‌هنرمند است اگر هنر وظیفه داشته باشد. شاید تمام این‌ها بود. شاید شتاب و شور داشت که می‌بایست هی خود را بیان کند، جبران کند، هی بر شمار کار بیافزاید پس ساده می‌کشید. رنگ و وسیله‌ی ساده به کار می‌آورد ــ بیشتر با آب رنگ یا گواش. و چهره‌های انسانی بخش بزرگ کارهای این دوره‌ست.

در چهره‌ها کم‌کم خط‌های تازه پیش می‌آید. در چهره‌ها همیشه یا بهت است، یا ترس، زجر، پخمگی، و بیکاری. آدم‌ها یا روستائی‌اند یا کارگرهای نفت. دل بیشتر هوای کوه و ده است. وقتی که منظره‌ای هست اگر طبیعت است شفاف است. چوپان و گوسفندهایش با ابر و آسمان یکی هستند، و جمعشان یکجا غرق در نور غیردنیائی‌ست. در ده نگاه‌ها همراه با تحمل و تسلیم و اندکی غیظ است، گاهی خرد. در ده همیشه در ضیافت نوریم، بیرون ده جهنم است. در چهره‌ها بجز هراس نمی‌بینی. حتی در نقش‌های کار اداری هروقت چیزی خوشایند است آن را در حیطه‌ای سوای حیطه صنعت گذاشته‌ست. اما هروقت در طبیعت ربطی یا اشاره‌ای به صنعت هست، یک ترس و انتظار هم هست، حتی در شکل چهره‌های پوشیده، مانند پرده «زن‌های خارگ».

تکنیک کار در نقش‌های روستائی و صنعت دوگانه است. چندان دوگانه‌است که انگار کار در دو وقت، یا اصلا به‌دست دو کس نقش ‌خورده ‌است. این را نشانه‌ای پیشاهنگ از انشقاق شخصیت می‌شود شمرد. آرامی، که روی چهره و رفتار او طبیعی بود، روپوشی شد برآنچه در درون درهم بود. او ملتفت می‌شد که در محیط کهنه‌ی خود دیر مانده است. می‌دید بندهای تازه‌ای او را گرفته است. در فکر و انتظار خیز بزرگی بود. و خیال می‌پرداخت. در بین وهم و واقعیت می‌رفت و می‌آمد.

در شش سال آخر اقامت او در جنوب هروقت در سفرهایم می‌رفتم ببینمش به ماندن در آبادان بی‌میلی نشان می‌داد. حتی همان اوائلی که وضع نفت باز راه‌افتاد آمد در دروس نزدیک خانه‌ی ما تکه‌ای زمین خرید آن را ساخت آماده شد برای کوچ به ‌تهران. و خانواده‌اش بزرگتر می‌شد. آخر هم از دستگاه نفت درآمد، آمد تهران به ‌این خیال ‌که از بیرون در برنامه‌های آموزشی نفت کار خواهد کرد، پوستر خواهد ساخت، فیلم ستریپ خواهد ساخت،‌ نقاشی برای نشریه‌های نفتی خواهد ساخت. می‌خواست ‌نقاش آزاده‌ای باشد ــ بیرون ‌از ‌حدود کارمندی، اما برای کارهای اداری هرچند با امتیازهای فوق اداری. او نقشه‌های فراوان داشت، بی‌تضمین. بی‌تضمینی هراس می‌آورد. جبران این هراس کمی کار بود و بیشتر خیال‌پردازی.

اما باری که برمی‌داشت، و وسعت خیال درباره مسائل مادی ‌که با واقع جور درنمی‌آمد، او را فرسوده‌تر می‌کرد. ایرج برادرش که از او بیست‌سالی جوانتر بود هم کمک به حالش بود هم فکرش را به‌خود می‌داشت. او ایرج را هم برادر میدید هم فرزند، و هم خود دیگر. در رفتار ایرج شاید تکرار گردش تقدیر و ماجرای آشنا می‌دید اما آن را با رخصتی که از محبت بود می‌آمیخت. ایرج در کار مدتی به ‌من کمک می‌کرد، و دستیار در فیلم «موج ومرجان وخارا» بود، اما با عشقی که داشت به ‌فیلم ‌ساختن ناچار شد برای ‌اینکه بیشتر به ‌برادر کمک کند کاری دیگر پیدا کند که مزد بیشتر باشد سفر کمتر. در این دوره‌ی هوشنگ تعداد کار زیاد است اما کار پیوسته پراکنده، بیشتر تصویر. دست استاد بود اما فکر بر کوره‌راه‌های تفرقه می‌رفت. نقاشی تبدیل می‌شد ‌به‌طرح یا تصویر، خارج می‌شد از حد دید و کشف، از آفرینش. کشیدن بود. اعتقاد کم می‌شد. سرسری می‌شد. از هرچه می‌گریخت به‌خود می‌رفت، خود را یک واحد تمام‌کامل می‌انگاشت. اطمینان به‌خود به‌ضرب تخیل چنان فراوان بود که اعتقاد به‌کاوش کم میشد. ذهن از حیطه‌های نودیدن هراسان بود، از غنی‌شدن حذر می‌کرد.

با این همه هنوز دست استاد کم‌نظیری بود. یک شب دیروقت درخانه‌اش میان مهمانی با گفته چوبک دنگش گرفت تصویری از مهشید امیرشاهی بسازد. اسفند سال 1339 بود. بومی بزرگ آورد. بی‌طرح، با رنگ‌روغن، بی‌ قلم‌مو، با کاردک در بیست دقیقه پرده‌ای پرداخت با قدرت و شباهتی استثنائی. دنگش گرفته بود. یک بار هم چندین هفته روی تصویری از صورت زنم کوشید، وقتی که خوب به‌پایان رسید با شباهت کامل، دقیق، آن را یکجا به‌هم پاشید، رویش دوباره رنگ‌مالی کرد، یک روزه از نو ساخت ــ یک کار کاملا دیگر، این بار در حد نقاشی. دنگی بود.

تا اینکه رفت به ‌پاریس و لندن. این ضربه بود. کارش را پسندیدند. در پاریس گالری تدسکو برایش نمایشی فراهم کرد، در رادیو پاریس با او مصاحبه کردند، در «سالن پائیز 1961» شرکتش دادند، در لندن چندین کار از او فروختند. تمجیدکننده بانفوذش، آرتور التون، او را به نام‌آوران شناسانید ــ اما او پشت این‌همه می‌غلتید، سر می‌خورد، در ابعاد تازه چیزهای ‌دیگری می‌دید. می‌دید دنیا وسیع‌تر بوده است تا آبادان، می‌دید میزان‌ها فراوان‌تر و مرزها فرارونده‌تراند از مسائل محدود و حرف‌های کهنه‌ی ازکارافتاده، می‌دید با مرز روز او غریبه افتاده است، می‌دانست یک‌وقت در محیط خود از دیگران جلوتر بود اما حد محیط حد اصلی او نیست، می‌دید خیز روانی آغاز کار را بدجور ترمز کرد، می‌دید روحش از دنیاست پایش در جغرافیا گیر است در روزگار یک تاریخی. این او را از تو خورد اما از بیرون به ‌او توقع داد. از این به بعد مصمم شد خود را در این محیط تازه جا بدهد. اما رشد توقع ناسازگار بود با امکان.

امکان کم را با خواب و با خیال، در خواب و در خیال وسعت داد. با قُدّی و غرور و عزت‌نفسی که داشت کار سخت‌تر می‌شد. یک‌بار سکته‌ی قلبی، و نیز مرگ ناگهانی ایرج بر ترس و تنگی کار و معاش او افزود. بعد هم زنش از او جدا شد، ناچار. سرخوردن در دنیای بسته اوهام کامل بود. دنیای بیرون‌ هم خرده‌خرده می‌پاشید.

دیگر تمام بود.

می‌دیدی کنار کوچه می‌رود. می‌ماندی، نگاه می‌کردی. گاهی نگاه خالی داشت، گاهی نگاه غیظ ترسیده، گاهی محبت دوباره می‌آمد. احوال می‌پرسیدی. جواب پر بود از تسلیم، پر بود ازخردمندی ــ تاوقتی که می‌رسیدی ‌به‌حاشیه‌ی حیطه‌ی تخیل‌ها، آن‌وقت گرداب باز می‌چرخید، و هر چه بود در چرخش فرورونده‌ی آن می‌رفت.

گاهی به کار می‌افتاد. اما کار از هم گسسته بود. کار در جسم ناتوانی داشت، در دید درهم بود، بعد هم بکلی ناپدید می‌گردید.

می‌دیدی کنار کوچه می‌رود، پیشاهنگی که حیف بود واماند، اما ماند. بعدی‌ها که پیشتر از او رفتند او را بجای نیاوردند. زیرا مزیت او پیش‌کسوتی در اینجا بود، اما هنر اینجا‌آنجا ورنمی‌دارد. نسلی که بعد می‌آمد مانند او از سرچشمه‌های اصلی می‌نوشید. دوران جستجویش را در یک زمینه‌ی فرهنگی فقیر آغاز کرد اما تا حد ممکن زمانه خود هم جلو نرفت در حالی‌ که پیش‌بردن حد زمانه در وظیفه او بود.

او بیشتر تصویرساز سطح و چهره‌ی اقلیم و مردم خود بود ــ با ابزاری ‌که کافی برای نسخه‌برداری نیست. نقاشی جداست ازنسخه‌برداری. و چیست فایده ‌نسخه‌برداری؟

از نیمه‌شب گذشته بود به‌من خبر دادند هوشنگ مرده است. بابک فرزندش خبر آورد. یک چند لحظه بعد که در کوچه روبه‌ خانه‌ی هوشنگ می‌رفتم می‌دانستم کاری نمی‌توانم کرد جز، شاید، دلداری به‌ بچه‌هایش یا کارهای باطل دیگر. در باز بود. در خانه‌اش چراغ نفتی تاریکی را نمود بیشتر می‌داد. چراغ روی جعبه تلویزین بود، این دستگاه که بی‌برق بیکاره‌ست. فرزندانش که در اتاق جلو بودند تا مرا دیدند گریه سر دادند. هوشنگ را نشان دادند. از دور در نیمه تاریکی ‌می‌شد دید آرام خوابیده‌ست، مرده‌ست، دیگر نیست. کنجکاوی عقیم بود و مستهجن. پهلوی بچه‌ها ماندم. بعد، خویشان که آمدند دکتر هم همراهشان آمد. گفت تن کاملا سرد است. هرچیز مرسوم و عادی بود ــ یک جغد بربام خانه خوانده بود، در خواب دیده بودندش خندان از پله می‌رود پائین، حیفش بود، قندش زیاد بود و هرچه گفتندش باید مداوا کرد لج می‌کرد، چه باید کرد، تقدیر است، بیست هزار تومان طلبکار است، راحت شد، سختی کشید. حتی، آیا دوباره ممکن است به‌حال بیاید. اما صدای بچه‌ها اگر آمد تنها از گریستن بود. و یاسمن سه ‌بار گریان و عاجز از من خواست کاری کنم سکوت را نگهدارند. خویشاوندی خواست نماز بخواند. از جای آب برای وضو پرسید. گفتند باید تیمم کرد. اصرار داشت دست‌نماز بگیرد. همسایه مرد را به ‌خانه خود برد. همسایه بعد از خانه‌اش بخاری آورد.

بر دیوار نقاشی‌های تازه و قدیمی او، کم‌کم، در نور صبح، روز تازه می‌دیدند. مانند عکس طلوع زمین بودند از پشت دشت خالی و خاموش ماه. آن تازه‌های خسته‌ی مغشوش، آن قدیمی‌های پرقدرت، تصویر مادرش، تصویری از خودش به‌جوانی، چندین تصویر از زنش، که خودش نیز دیگر آنجا بود، تصویر بچه‌ها، و عکس قاب‌کرده‌ی پدرش با آن شباهت کامل به ‌مرد تابلوی «گل‌های آفتاب‌گردان»، این عاطفی‌ترین، خاکی‌ترین، آدمی‌ترین، مذهبی‌ترین کارش ــ مذهبی‌تر حتی ‌از ‌آن مسیح مصلوبش با مرغ‌های دریائی که تا چندی پیش اینجا آویزان بود و دیگر نیست. سوسن شروع کرد به ‌پائین ‌کشیدن آنها. بابک می‌پلکید. نیلوفر سرگرم صاف کردن رومیزی مشمع شد. و یاسمن که سردش بود برخاست رفت کت هوشنگ را برداشت، آن را پوشید. انگار خود را در پدر پوشاند.

دیگر چیزی نماینده بود جز اینکه آمبولانس بیاید. بیرون خانه صبح سرد ابری روشن بود. او هرکه بود و هرچه کرد دیگر مرد.

ده سال آخر عمرش انکار ادعای حرمت هنر در این‌جا بود.